Norbert Bisky: “Emoties zijn mijn werkmateriaal”

Een blonde jongeman kijkt verschrikt. Gebruinde huid. Het landschap schraal. Op de achtergrond een paar bomen. Een tafereel in waterverf: lichtgroen, veel roze, veel wit, veel licht. Niets om bang van te worden, als er tenminste geen geüniformeerden stonden opgesteld. De jongeman kijkt in de lopen van vier revolvers, midden in de idylle. Ich war’s nicht heet het schilderij. Norbert Bisky schilderde het in 2003.

18 jaar later is het kunstwerk in Leipzig aangekomen. Bisky heeft zijn eerste solo-expositie in de stad van zijn kindertijd. In galerie G2, in het voormalige ‘Volkseigener Betrieb für Datenverarbeitung’ van de DDR. 

Het gebouw is een log gedrocht van beton, midden in de stad. Een vreemd object dat eruitziet als een kolossale server. Tegenover de Thomaskirche en de voormalige ‘Zentrale der Staatssicherheit’, de beruchte geheime dienst van de DDR. Daar moesten de gegevens uit het rekencentrum worden verwerkt. De serverkasten werden geleverd in 1989 – voordat de apparaten konden worden opgestart, stortte het systeem van de DDR in.

Sommige critici verweten hem aan het begin van zijn carrière dat hij met zijn felle kleuren en de mooie jonge mannen een dictatuur verheerlijkte. Anderen moesten aan Leni Riefenstahl denken. Voor Bisky was het alsof hij twee keer verkeerd was begrepen: in het echte leven in de DDR, daarna in zijn verwerking ervan. Maar hij schilderde gewoon verder – eigenzinnig was hij eigenlijk altijd al. Hij bladerde door kranten en oude leerboeken “die in scholen en andere instanties bij duizenden werden weggegooid en eerder decennialang de gedachtewereld van de mensen hadden beïnvloed.” Hij bekeek datgene waar niemand meer iets aan had. Van hun betekenis beroofd, kwamen er details tevoorschijn die eerder niemand opvielen, laat staan dat ze die in twijfel hadden durven trekken. “Waarom leken de uniformen van de nationale volkspolitie van de DDR zoveel op die van het leger?”, vraagt Bisky zich af. De DDR had de mode van de vorige dictatuur overgenomen, de uniformen van de fascisten alleen een beetje veranderd. Bisky spreekt van een “schokkende esthetische continuïteit”. 

Schilderen, drogen, inpakken

Zijn schilderijen zijn voor Bisky als verre vrienden. Als ze eenmaal zijn atelier in de Berlijnse wijk Friedrichshain hebben verlaten, ziet hij ze zelden. Zijn artistieke werkritme luidt: Schilderen. Drogen. Inpakken. “Daarna kijk ik naar het volgende schilderij.” Zijn werk vraagt veel tijd én Spaanse koffie. “Ik zit voor mijn schilderijen, loop rond en moet wachten, totdat ze me opdragen wat ze van me willen.” Hij werkt altijd aan meerdere schilderijen tegelijk. Terwijl het ene droogt, mengt hij kleuren voor het volgende.

Wat af is, heeft allang een koper. Wordt afgehaald. Norbert Bisky is een succesvol kunstenaar. Hij spreekt van “het grootste levensgeluk überhaupt”. Dat mensen zoveel geld uitgeven voor zijn kunst, belast hem niet. Het heeft geen invloed op zijn werk. “Kunst kopen, is nooit slecht”, zegt hij. Zo denkt hij ook over culturele sponsoring zoals het programma van Porsche: “Bij bedrijven die vanuit hun maatschappelijke verantwoordelijkheid ervoor zorgen dat duizenden mensen een goede baan hebben en een goed leven kunnen leiden, heb ik geen probleem om eraan gelieerd te zijn. Er zijn echter bedrijven waarvan ik me distantieer.” Misschien door wat hij heeft meegemaakt ten tijde van de omwenteling, staat één ding altijd voorop: “Ik wil nooit aan de kant van het kwaad staan.” 

Schilderijen in plaats van servers

Enkele werken, bijvoorbeeld Medienzeit, laat hij ons in Leipzig zien. Ze vormen een breuk met zijn monumentale schilderijen. Bisky stelde de expositie zelf samen. Anka Ziefer, curator van galerie G2, zegt dat er twee soorten kunstenaars zijn: “Degenen die veel vragen hebben en ondersteuning willen. En anderen, zoals Norbert Bisky, die hun eigen gang gaan, die zichzelf en hun werken in een monoloog ensceneren.” 

Het gebouw biedt veel ruimte voor frictie, creëert verbanden en verbindingen – een plek zonder herinnering, gevuld met een doel en nu voor een ander doel gebruikt. Een etage kunst, in de kelder een discotheek, een verdieping met antieke gipsafdrukken. Bisky: “Al snel voelde ik dat ik hier iets moest doen.” 

Door de onvoltooide geschiedenis is het gebouw het beste decor voor een thema dat Bisky sinds de pandemie bezighoudt: de communicatie in een wereld die door velen alleen nog via de computer wordt beleefd. De gezichten van de mensen in zijn schilderijen zijn in een speciaal licht gehuld, alsof ze door een beeldscherm worden verlicht, zoals in het werk Follower. “Aan huis gebonden geven de mensen de persoonlijkste gegevens prijs”, stelt hij vast. Informatie waaraan de Stasi vroeger nooit zou zijn gekomen, ligt nu gewoon voor het grijpen. 

Tegelijk dringt het leed van de hele wereld via het internet ons leven binnen. “De technologie creëert digitale gruwelplekken. Wanneer was het ooit zo dat we overal en vooral live getuige konden zijn?” Bisky herinnert zich hoe hij in de zomer van 2021 aan de Middellandse zee schilderde, terwijl hij op het beeldscherm de aftocht van de internationale strijdkrachten uit Afghanistan volgde.

Plek van zijn kindertijd

Zijn expositie in Leipzig werd meermaals verlengd. Bisky is een zoon van deze stad. Zijn eerste tien levensjaren bracht de in 1970 geboren schilder hier door. Hij noemt Leipzig de plek van zijn prelinguïstische vorming. In het museum voor beeldende kunst zag hij voor het eerst schilderijen. Het hoort bij zijn kindertijd, net als parken, tuinen en architectuur. Zijn toenmalige huis in het ‘Waldstraßenviertel’, de grootste wijk uit de Duitse ‘Gründerzeit’ in Europa, was een overdosis jugendstil. Bisky kent het typische vocabulaire in de stad: “Waar vraagt nu nog een ober of het eten je ‘gemundet’ heeft?” Leipzig is voor hem altijd “het burgerlijk-beschaafde stedelijke alternatief” voor de Berlijnse buitensporigheid geweest. 

Zijn artistieke loopbaan begon in 1994 met zijn studie aan de Hogeschool voor de Kunsten in Berlijn bij Georg Baselitz. De in 1938 geboren schilder werd in de jaren 70 beroemd met zijn expressieve figuratieve werken. Baselitz was ook degene die Bisky ertoe aanspoorde om zich artistiek bezig te houden met zijn afkomst. Wie ben je? Waar kom je vandaan? Deze vragen moest hij onderzoeken. Precies dat wilde Bisky niet: “Ik wilde juist mijn DDR-afkomst vergeten.” Uiteindelijk gaf hij toe en maakte één schilderij – daarna liet het thema hem niet meer los. Zijn eerste antwoorden vond Bisky in aquarellen, een techniek die volgens hem ten onrechte als iets amateuristisch wordt gezien. “Ze oogt eenvoudig en banaal als je ernaar kijkt. Maar alles wat eenvoudig lijkt, is moeilijk. Ik hou van zulke tegenstellingen.”

Dat hij speelse aquarellen maakte om zijn DDR-verleden te verwerken, verklaart hij vanuit een diep verlangen naar lichtheid, vrije tijd, spel en vreugde. “In mijn jeugd had ik dat allemaal niet. Mijn schooltijd was een en al propaganda, gekenmerkt door angst en onderdrukking”, herinnert Bisky zich. In 1990, hij vervulde net zijn dienstplicht bij het Nationale Volksleger, gingen plotseling de grenzen open. De DDR verjaagd als een spook. “Alles was zo absurd”, zegt Bisky. Hoeveel jonge mensen in de DDR vroegen zich niet hetzelfde af als hij: wat wil ik nu gaan doen?

In elk geval geen kunstenaar worden. Bisky interesseerde zich weliswaar als kind al voor de schilderkunst, maar kunstenaar worden – hoe dan? De leraren in de DDR vonden het onzin, zeiden: ga dat doen, wat de maatschappij nodig heeft. Maar wat was dat?

Het allerbelangrijkste voor Bisky is echter iets anders: “Emoties zijn mijn werkmateriaal.” Hij maakt ze monumentaal, met name in het werk Dies Irea uit 2016. Het meer dan zeven meter lange schilderij toont apocalyptische scènes “in prachtige kleuren”, benadrukt Bisky, “zoals je ze kent van Italiaanse ijssalons.” Mensen tuimelen door de lucht, onafgebroken. Het gevoel van instabiliteit liet hem niet los: “Overal werd gesproken over catastrofes, het klimaat, het milieu – het evenwicht was zoek.” In deze onhoudbare situatie schilderde hij individuen die door de tijd worden geslingerd. Er is geen vaste grond, alles is in beweging.

Dat geldt nu nog steeds voor het leven van Norbert Bisky: “Ik heb het gevoel dat er nog zoveel voor me in het verschiet ligt, maar dat ik nog maar aan het begin sta. Ik blijf kunstenaar tot mijn laatste dag.”